Od grudnia 1790 r. w tajemnicy spotykali się najważniejsi przedstawiciele obozu reformatorskiego: Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki i Tadeusz Matuszewicz. Z czasem ich liczba sięgnęła 60 osób cieszących się wsparciem króla. Podczas spotkań zastanawiano się nad kształtem reformy, między innymi analizując konstytucję amerykańską i prace francuskiego Zgromadzenia Narodowego. Ich działania przyspieszyło pogorszenie się sytuacji międzynarodowej. Przegłosowanie ustawy zmieniającej ustrój zaplanowano na okres tuż po Wielkanocy, gdy większość posłów wciąż przebywała w swoich oddalonych często o setki kilometrów dworach. 2 maja 1791 r. w Pałacu Radziwiłłowskim odczytano projekt ustawy. Tego samego dnia w domu ambasadora Rosji obradowali przeciwnicy reform.
Rankiem 3 maja 1791 r. po rozpoczęciu obrad odczytano odpowiednio dobrane depesze dyplomatyczne wskazujące, że Polsce grozi kolejny rozbiór. Ignacy Potocki zwrócił się do króla: „abyś nam odkrył widoki swoje ku ratowaniu ojczyzny”. Poniatowski odparł, że jest nim uchwalenie wielkiej reformy. Natychmiast przegłosowano uchwalenie Ustawy Rządowej. Król zaprzysiągł konstytucję: „Przysięgłem Bogu, żałować tego nie będę”.
Na ostateczny kształt Konstytucji wpłynęły zdobycze myśli oświecenia europejskiego w zakresie prawa. Do najistotniejszych należały: idea suwerenności narodu i koncepcja trójpodziału władzy.
Integralną częścią Konstytucji jest prawo o miastach z 18 kwietnia 1791 roku. Na mocy tego prawa mieszczanie uzyskali nietykalność osobistą, prawo piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, stanowisk adwokackich i rang oficerskich oraz prawo nabywania majątków ziemskich.
Pierwszy raz w polskim prawodawstwie chłopi zostali objęci opieką rządu. Dotyczyło to zwłaszcza umów zawieranych przez nich z dziedzicami.
Potwierdzono również prawa i przywileje szlachty posiadającej, ograniczając udziały w życiu publicznym szlachty nieposesjonatów, która była zależna od magnaterii. Niechęć mas szlachty do Konstytucji wynikała właśnie z utraty praw.
Najwyższą władzę skupił dwuizbowy sejm, w którym uchwały miały zapadać większością głosów – zniesiono liberum veto.
Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw i Komisjom Obojga Narodów. Zmiany w Konstytucji miały wprowadzać sejm konstytucyjny, zbierający się co 25 lat.
Konstytucja 3 maja została obalona w połowie 1792 roku w wyniku zawiązania konfederacji targowickiej i interwencji wojsk rosyjskich.
Opracował Marcin Zieliński
Wykorzystano materiały zawarte w następujących publikacjach:
Jacek Staszewski, w: Historia Polski Polska 1586 – 1831, Warszawa 2007 rok,
www.polityka.pl
www.dzieje.pl,