Jednym z najbardziej burzowych miejsc na świecie jest rejon jeziora Maracaibo w Wenezueli. W tym miejscu grzmi i błyska niemal każdego dnia. W Polsce najwięcej burz występuje na obszarach nizinnych, wyżynnych południowo – wschodniej części kraju oraz w Karpatach i Górach Świętokrzyskich. Średnio burza w Polsce trwa dwie i pół godziny.
Burza to wyładowanie atmosferyczne w postaci błyskawicy oraz efektu dźwiękowego, czyli grzmotu. Zjawisko jest przejawem zakłócenia równowagi panującej w atmosferze. Oprócz wyładowań, burzy może towarzyszyć szereg innych niebezpiecznych zjawisk – opady deszczu, opady gradu, trąby powietrzne, uskoki i porywy wiatru, silna turbulencja, down-burst.
Burze są ściśle powiązane z chmurami Cumulonimbus. Mogą też towarzyszyć wybuchowi wulkanu, pożarom i przybierać formę burzy śnieżnej i piaskowej. Przeciętna chmura Cumulonimbus może zawierać nawet 400 tysięcy ton wody i rozciągać się w rejonach tropikalnych do 18 – 20 kilometrów.
Rozróżniamy burze wewnątrzmasowe termiczne, które mają charakter pojedynczych komórek burzowych. Formułują się we względnie jednolitej masie ciepłego i wilgotnego powietrza podczas słonecznej pogody na skutek silnego nagrzewania się podłoża. W Polsce burze wewnątrzmasowe termiczne pojawiają się od połowy kwietnia do września. Sprzyjają im ciepłe i wilgotne masy powietrza napływające znad ciepłych obszarów morskich.
Innym rodzajem burz są burze wewnątrzmasowe adwekcyjne, które są słabiej rozbudowane w pionie i poziomie niż burze termiczne i frontowe. Stwarzają tym samym mniej korzystne warunki do powstawania wyładowań atmosferycznych. Tworzą się najczęściej na obszarze za chłodnym frontem atmosferycznym, nad którym przemieszczają się chłodne masy powietrza. W Polsce takie burze pojawiają się w ciepłym półroczu. Mogą też występować w postaci burz śnieżnych.
Burze frontowe – wyróżniają się dużą dynamiką i intensywnymi zjawiskami atmosferycznymi. Burze te są związane z frontem chłodnym, z rzadka pojawiają się na froncie ciepłym. Zjawiska burzowe mogą się utrzymywać z przerwami przez długi czas. Rozwojowi burzy frontowej sprzyja duża ilość wody w powietrzu. Podczas seryjnych burz dużym zagrożeniem są nie tylko wyładowania, silny wiatr, trąby powietrzne, ale też duże sumy opadów atmosferycznych, które mogą powodować powodzie. W Polsce burze frontowe najczęściej występują od kwietnia do października.
Burze orograficzne są wywoływane przez napływ ciepłych i wilgotnych mas powietrza ukierunkowanych prostopadle do przebiegu łańcucha górskiego. Burze te pojawiają się po południu i wieczorem.
Towarzyszące burzom wyładowania elektryczne w formie pioruna są efektem napięcia pola elektrycznego pomiędzy dolną częścią chmury a powierzchnią ziemi. W każdej sekundzie o powierzchnię Ziemi uderza 100 piorunów. Piorun jest wyładowaniem elektrycznym o bardzo dużym natężeniu pomiędzy ujemnie naładowaną chmurą a ziemią o ładunku dodatnim. Prędkość przepływu ładunku elektrycznego podczas wyładowania głównego sięga 10 tys. km/godz. Temperatura w miejscu uderzenia pioruna może wynieść 20 – 30 tysięcy stopni C.
Błyskawica jest skutkiem rozgrzania powietrza w kanale wyładowania do bardzo wysokiej temperatury za sprawą przepływu prądu o bardzo wysokim natężeniu. Wyróżniamy błyskawice liniowe, płaskie, perełkowe, wstęgowe, kuliste. Błyskawice trafiają najczęściej w drzewa, wzgórza, skały i wysokie budynki (dlatego przed uderzeniem pioruna stosuje się piorunochrony lub odgromniki). Podczas burzy należy więc unikać nie tylko samotnie rosnących drzew, ale również: szczytów górskich, grani, zbiorników wodnych, wejść do jaskiń, okolic linii wysokiego napięcia. Na poważne niebezpieczeństwo narażone są również osoby, których burza zastanie w pracy pod gołym niebem lub grających np. w golfa. Metalowy kij golfowy, podobnie jak widły, grabie czy metalowa wędka zwiększają prawdopodobieństwo trafienia przez błyskawicę.
Bezpieczniejszymi miejscami są kotliny i doliny, choć najlepiej przestrzegać zasady: „Kiedy słyszysz grzmot – szukaj schronienia w budynkach”. Istnieje też inna, warta zapamiętania reguła, zwana „30–30”. Mówi ona, że jeżeli grzmot słychać po błyskawicy w odstępie krótszym niż 30 sekund, to trzeba czym prędzej się chronić, bo burza jest już w pobliżu (pioruny mogą ją wyprzedzać nawet o kilkanaście kilometrów i uderzyć, kiedy jeszcze nie pada deszcz – stąd przysłowiowy grom z jasnego nieba). Druga liczba 30 oznacza, że nie wolno opuszczać bezpiecznego schronienia wcześniej niż pół godziny po ostatnim słyszanym grzmocie (to właśnie pośpiech i przedwczesne opuszczenie kryjówki są częstymi powodami porażeń).
Jak się chronić przed porażeniem pioruna na otwartej przestrzeni?
1 Nie używaj telefonu komórkowego. Choć ostatnie badania wskazują na to, że nie przyciąga on piorunów, to jednak lepiej nie robić im zdjęć smartfonem ani nie relacjonować na gorąco przebiegu burzy, bo może to odwrócić uwagę od pojawiającego się zagrożenia.
2 Poszukaj zagłębienia lub rozpadliny w ziemi, a najlepiej schroń się w samochodzie. Metalowe części działają ochronnie i nawet kiedy piorun uderzy w auto, to ładunek spłynie po karoserii, nie robiąc pasażerom żadnej krzywdy.
3 Jeśli jesteś w grupie, to bezpieczniej przeczekać burzę w rozproszeniu. Między poszczególnymi osobami powinno być mniej więcej ok. 5–6 m odległości.
4 Nie kładź się na ziemi. Przykucnij albo usiądź ze złączonymi stopami i podkulonymi nogami na plecaku lub odpowiednio dużym kamieniu (nie opieraj się o skałę, bezpieczna odległość od niej to 1,5 m).
5 Nie trzymaj w ręku niczego metalowego (jeśli nie chcesz zmoknąć, załóż kaptur). Samotna osoba maszerująca podczas burzy na otwartej przestrzeni z parasolem lub laską w ręku albo z wystającymi z plecaka kijami trekkingowymi lub do nordic walking jest bardziej narażona na porażenie piorunem.
6 Zdejmij z ciała metalowe ozdoby: zegarek, łańcuszki, wisiorki. Najdotkliwsze poparzenia pojawiają się w miejscach, w których skóra styka się z nimi i mogą pozostać blizny.
7 Nie przenoś podczas burzy łatwopalnych materiałów w otwartych pojemnikach.
Opracował Marcin Zieliński.
Wykorzystano materiały zawarte w następujących publikacjach:
Piotr Piotrowski, Atlas Chmur i Pogody, Wydawnictwo SBM, Warszawa 2017 rok,
Niezbędnik Inteligenta „Pogoda” (100169) z dnia 06.07.2020,
Zdjęcia: J.Z.